Duumadu waa mid ka mid ah cudurrada ugu da'da weyn adduunka, waxayna weli caqabad ku tahay caafimaadka bulshada adduunka oo dhan ilaa maanta. Cudurkan ayaa ah kii ugu darnaa ee Afrika ku haleelay, iyadoo daraasado la sameeyay ay muujinayaan in dadka ku nool faqriga, gaar ahaan haweenka iyo carruurta, ay halis ugu jiraan dhibaatada ugu weyn ee duumada.
Ku faafida bini'aadamka iyada oo loo sii marayo dulinka dheddigga ah ee Anofeles, duumadu waa cudur kaneecada ka mid ah oo keena qandho badan, miyir-beel iyo, xaalado halis ah, dhimasho. Xeeladaha ka hortagga iyo daawaynta ee muhiimka ah sida xakameynta faafka iyo ciribtirka, daawooyinka ka hortagga duumada, iyo tallaalada, ayaa gacan ka geystay yaraynta culayska cudurkan labaatankii sano ee la soo dhaafay, laakiin kiisasku mar kale ayay kor u soo kordhaan.
Cudurka duumada oo ku baahsan Afrika
Afrika waa qaaradda ay ka jirto dhimashada ugu badan oo duumada la xiriirta. Marka loo eego Warbixinta Duumada Adduunka ee 2021, lix waddan oo Afrika ka tirsan ayaa 55% ka ah dhammaan kiisaska adduunka: Nigeria (27%), Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Congo (12%), Uganda (5%), Mozambique (4%). Angola (3.4%) iyo Burkina Faso (3.4%). Wadamada Afrikaanka ah ee leh qoyaan qani ku ah cimilo kulaylaha iyo kulaalayaasha hoose ayaa leh heerka gudbinta ugu badan ee duumada, maadaama ay bixiyaan xaalado taran oo ku haboon dulinnada.
Ka hortagga duumada iyo hababka daaweynta
Marka la ogaado marxalad hore iyo marki la heli karo ilo caafimaad iyo daryeel ku filan, duumadu waa cudur laga hortagi karo lana daweyn karo. Hababka ka-hortagga iyo daawaynta ee lagu guuleystay ee la soo bandhigay 20-kii sano ee la soo dhaafay waxaa ka mid ah dawooyinka ka hortagga duumada, tallaallada, iyo xakameynta faafka iyo ciribtirka. Iyadoo hababkan ay gacan ka geysteen in laga hortago qiyaastii 1.7 bilyan oo kiis ah inta u dhaxaysay sanadaha 2000 iyo 2019, cilmi-baaristu waxay muujisay in waxtarkoodu sii yaraanayo.
Warbixinadii ugu dambeeyay ayaa tilmaamaya in saddex ka mid ah shanta dulin ee duumada ee la og yahay inay saameeyaan bini'aadamka ay hadda leeyihiin iska caabbinta daawooyinka ka hortagga duumada, hoos u dhaca waxtarkooda kaasoo kordhinaayo khatarta iska caabinta. Iska caabin la mid ah ayaa laga helay cayayaan dilaha ee loo isticmaalo buufinta gudaha iyo midka la mariyo shabaqa kaneecada.
Tallaalka Mosquirix ayaa muujiyay in uu si weyn u yareynayo saameynta duumada, sidoo kale hoos u dhigista kiisaska halista ah ee duumada ee carruurta, xittaa inkastoo khubaradu ay qiyaaseen in tallaalku badbaadin karo tobanaan kun oo carruur ah sannad kasta, waxaa la sheegay inuu ka hortagi karo afar kiis kaliya 10kii kiis.
Farsamaynta hidda-sidayaasha
Marka kiisaska duumada ay sare u kacaan, iyo waxtarka hababka ka hortagga ee hadda jira ay bilaabaan inay hoos u dhacaan, bartilmaameedka WHO ee ah in la yareeyo culeyska duumada caalamiga ah 90% marka la gaaro 2030 lama gaari doono. Waxaa muhiim ah in la soo saaro laguna daro xaaladaha hadda jira daawayn, ka-hortag, iyo habab xakamayn cusub.
Target Malaria (Bartilmaameedka Duumada) waa urur cilmi-baaris oo aan faa'iido doon ahayn oo hiigsaneysa in ay horumariso tignoolajiyada hidde-sideyaasha oo ‘qiimo jaban iyo waara ah si wax looga beddelo kaneecada loona yareeyo gudbinta duumada' taasoo ka garab shaqeyn doonta dadaallada ka hortagga duumada ee hadda jira. Waxay hormuud ka yihiin cilmi-baaris lagu sameeyay kaneecada laga beddelay hiddo-sidayaashooda, kuwaaso markii duurka lagu sii daayo si ay taran u sameeyaan, waxay soo saaraan farcan dhala kaneeco dheddig ah oo ka yar ama aan awoodin inay gudbiyaan dulinnada duumada.
Warqad taariikhi ah oo la daabacay Febraayo 2022, Target Malaria ayaa ku dhawaaqday in saynisyahannadu ay duurjoogta Burkina Faso ku sii daayeen kooxo kaneeco Anopheles ee lab ah ee laga beddelay hiddo sidaha, si ay u darsaan jawaabta ay ka bixiyaan deegaanka, hab-dhaqankooda, iyo heerarka badbaadada. Natiijooyinkoodii ugu horreeyay waxay muujiyeen in wax-ka-beddelku u dulinka ka dhigey mid ka dhaqdhaqaaq yar oo aan awoodin inuu sii noolaado marka la barbardhigo dhiggiisa duurjoogta ah. Maaddaama is-beddellada hidde-sidaha loo gudbiyo faraca, waxay awood u leedahay inay hoos u dhigto faafitaanka dulinka dilaaga ah ee dhammaan dadka sida gaarka ah loo beegsaday.
Xittaa inkastoo teknoolajiyadu ay weli ku jirto marxaladaha korriinka hore, natiijooyinka cilmi-baaristan waxay soo jeedinayaan xal rajo leh oo lagu joojinayo duumada meesha ay ka timid, iyadoo saameeynta ugu yar ay ku leedahay heerarka kala duwanaanta noolaha iyo deegaanka.
Hababka xakamaynta joogtada ah ee dheeraadka ah, sida tignoolajiyada hidde-siyaasha, ayaa awood u leh inay caawiyaan duumada oo ku dhow dabar-goynta guud ee Afrika, taasoo u furaysa fursadaha waddamada ugu saboolsan qaaradda inay horumar u raadiyaan una balaariyaan aragtida jiilashooda mustaqbalka.
